Johanna Volk gedenkteken op Hof Haulle

Bedoeling van het gedenkteken
Het gedenkteken is bedoeld als eerbetoon aan het zelfopofferende werk van het beroep van verloskundige. Het is bedoeld om dankbaarheid uit te drukken voor het feit dat er mensen waren zoals Johanna Volke die zich inspanden om de wereld beter te Werden. Het is ook een uitdrukking van het feit dat door het gedenken van zulke voorbeeldige mensen, een beetje meer begrip voor de oudere generaties - vooral voor veel vrouwen en hun levenswerk - wordt gewekt bij de jongere generatie.

Ontstaansgeschiedenis
Een bronzen beeld van de bekende lokale vroedvrouw Johanna Volke werd in 2012 door de toenmalige pastoor Christian Casdorff voorgesteld in het parochieblad in verband met de naamgeving van het protestantse Johanna Volke Familiecentrum. In 2015 promootte de plaatselijke erfgoedambtenaar Volker Kneisel dit idee in de cultuurcommissie van de parochie met een voorlopige schets van studente Julia Joester. (Afb. 1)

De gemeente zorgde voor een bepaalde financiering, de rest werd gefinancierd door donaties, zodat de lokale erfgoedconservator op zoek kon gaan naar concrete artistieke ontwerpen. Er werden drie lokale kunstenaars uit de omgeving van Soest en een kunstenaar uit Witten gevonden die ontwerpen of maquettes indienden binnen het beoogde budget.

Tijdens een vergadering van de Cultuurcommissie begin 2017 stemden alle fracties unaniem voor het door Michael Düchting gepresenteerde model (afb. 2) en de gedetailleerde motivering ervan. Ondertussen hadden enkele burgers voorgesteld om het geplande gedenkteken niet aan één enkele vroedvrouw te wijden, maar aan alle vertegenwoordigers van dit eervolle beroep.

Johanna Volke zelf benadrukte in een bedankbrief bij het ontvangen van de Orde van Verdienste in 1960 (in het archief van het district Soest): "Ik ben bijzonder verheugd, omdat dit ook het zelfopofferende werk van mijn beroep erkent en eert, dat de gezondheid van de mensen dient". Dit idee moest tot uitdrukking komen in de inscriptie aan de voet van het monument.

Artistiek ontwerp
Voor de kunstenaar Michael Düchting uit Soest is het herdenkingsthema van groot belang. "Soms gaat het om monumenten in de openbare ruimte, zoals het monument voor de oorlogsslachtoffers in Geseke (2001) of het vredesmonument in Altenhellefeld (Sundern 2009). (...) een gezamenlijk gedenkteken voor te vroeg of doodgeboren kinderen op de begraafplaats Osthofen in Soest (2007)." (Düchting)

Idee en project bepalen het materiaal. Het resultaat is de combinatie van een bronzen sculptuur op een sokkel van Anröchte groene zandsteen. Meer informatie: www.bildhauer-michael-duechting.de

De structuur
De onderste sokkel wordt gevormd door een blok Anröchte groene zandsteen. Deze zogenaamde blokpunten dragen deze naam omdat ze eigenlijk als taps toelopende blokken worden gewonnen. De kunstenaar heeft zo'n blokpunt gelegd met een lengte van ca. 260 cm, een breedte van ca. 90 cm aan de brede kant en een paar centimeter aan de spitse kant vlak. De bovenkant meet ca. 70 cm hoog, dat is ongeveer de hoogte van een stoel.
De randen zijn afgebraamd en afgerond, en de van nature ruwe oppervlakken van de steen zijn op geschikte plaatsen gladgemaakt. Je kunt en moet op de steen zitten bij warme temperaturen.
Op de brede kant van deze steen staat een bronzen gemodelleerde voorstelling van Johanna Volke. Haar drie typische metgezellen zijn aanwezig: de fiets, de herdershond en de vroedvrouwentas op de bagagedrager. De figuur is ongeveer 60 cm hoog. Voetafdrukken en wielsporen zijn aangegeven in de steen direct voor de figuur.
Aan de andere kant van de bovenkant van het blok is een kleine steen, opnieuw Anröchte groene zandsteen, geplaatst. Deze toont de beelden en silhouetten van de plaatsen waar Johanna Volke zo vaak naartoe reisde in Soest: vakwerkhuizen, weelderige loofbomen, de torenspitsen van de kerken van Weslarn, Bad Sassendorf en Lohne. Deze opzettelijk kleine steen symboliseert de uitgestrektheid en afstand van de paden die de vroedvrouw heeft afgelegd.
Johanna Volke ging er vaak op uit om mensen te helpen en er voor hen te zijn. Alleen op de fiets, vaak 's nachts, waren deze paden lang en werden ze georiënteerd door de zichtbare torenspitsen.
De toeschouwer van dit gedenkteken staat niet voor een torenhoog monument, hij staat voor een gedenkteken voor een energieke en moedige vrouw en wordt uitgenodigd om na te denken over haar leven en werk; hij wordt uitgenodigd om samen met haar op de steen te zitten.
Om het gedenkteken toe te lichten, omringt een verzonken inscriptie de bovenkant van het blok: "Voor het leven - Johanna Volke - 1892-1963 - Vroedvrouw in de gemeente Bad Sassendorf".

Biografie van vroedvrouw Johanna Volke
Ze werkte als vroedvrouw van begin jaren 1920 tot 1961. In vier decennia, tot drie jaar voor haar dood, assisteerde de gerespecteerde vroedvrouw in Bad Sassendorf en de omliggende dorpen van haar district ongeveer 1.800 vrouwen die onlangs thuis waren bevallen en gaf talloze consulten ervoor en erna.
Van oudsher tot het midden van de 20e eeuw werden kinderen meestal thuis geboren, vooral in de dorpen. Gelukkig had de gemeenschap een bekwame vroedvrouw ter plaatse. Mevrouw Volke redde vele vrouwen- en kinderlevens met haar vaardigheden en ervaring.

• 1892 - Op 21 maart wordt in Großdornberg bij Bielefeld Johanna Eweler geboren. Ze is het eerste kind van een smid en een dagloner.
• 1898 - Ze verliest haar moeder op 6-jarige leeftijd. Misschien bij de geboorte van nog een kind. Ze heeft nu drie jongere broers.
• 1904 - Als Johanna 12 jaar oud is, overlijdt haar vader. We kennen alleen de data, maar niet de doodsoorzaken. Wat er met de wezen gebeurt is ook een mysterie.
• 1912 - Het volgende bekende document is de huwelijksakte van Johanna Eweler met Dietrich Volke uit Bad Sassendorf. Het beschrijft haar als bruidsmeisje in Weslarn (een naburig dorp van Bad Sassendorf, nu onderdeel van de grotere gemeente). Getrouwd door pastoor Weise in Bad Sassendorf (huwelijksmotto: "Elkaars lasten dragen").
  Ze verhuizen waarschijnlijk naar het kleine vakwerkhuis van Henriette Volke's schoonmoeder "Im Spring". Daar had de daglonersvrouw als alleenstaande moeder vier zonen grootgebracht, die allemaal "de jas van de keizer" hadden gedragen.
• 1912 - Haar eerste kind, zoon Diederich Volke, wordt geboren op 6 juni.
• 1914-1915 - Nog twee dochters (Else en Johanna) worden geboren.
• Tot 1918 - We weten niet hoe het het echtpaar Volke verging tijdens de verschrikkelijke Eerste Wereldoorlog, bijvoorbeeld tijdens de hongerwinter in 1917. Moest de rangeerder Volke naar de oorlog? Kon Johanna misschien als hulpje in een militair hospitaal werken dat in de herstellingsoorden voor kinderen in Sassendorf werd opgericht? Of begon ze al aan haar opleiding tot vroedvrouw?
• 1920 - In oktober begint ze te werken als vroedvrouw. (Brief van de districtsdirecteur tot instelling van de Orde van Verdienste in 1959)
• 1923 - Zoon Herbert wordt geboren, die in 1943 tijdens de Tweede Wereldoorlog in Rusland sterft.
• 1925-1933 - Johanna's beroep werd zeker geholpen door de veranderde politieke omstandigheden in de Weimar-democratie, die vrouwen stemrecht en meer emancipatiemogelijkheden bood.
• 1938 - Echtgenoot Dietrich, die lange tijd ziek was geweest, waarschijnlijk getekend door de oorlog, stierf na zijn pensioen. Naast haar kleine weduwepensioen kan Johanna haar kleine inkomen als vroedvrouw goed gebruiken, want in 1931 is haar kinderschare uitgebreid met nog drie dochters. Else, haar oudste, is nu 17 jaar oud. Ze zorgt voor haar jongere broers en zussen tijdens de vele werkverplichtingen van de vroedvrouw.
• Tot 1945 - Johanna heeft te maken met de strengere wetten op de zogenaamde rassenhygiëne. Om als vroedvrouw te mogen blijven werken, moest ze in 1940 nieuwe onderzoeken ondergaan en haar Arische identiteit bewijzen. In de zorgvuldig ingevulde vragenlijst geeft ze bewijs van haar voorouders uit de omgeving van Bielefeld. Het waren ambachtslui, dagloners, allemaal eenvoudige mensen.
• Ooggetuigen vertellen dat Johanna tijdens de oorlog gedeporteerde vrouwen helpt die dwangarbeid moeten verrichten bij boeren in Soest. Hoewel dit zware straffen tot gevolg kon hebben, hielp ze deze vrouwen ook wanneer ze zwanger Werden. Er is geen bewijs dat ze "erfelijk zieke" kinderen heeft aangegeven, zoals ze verplicht zou zijn geweest onder de "rassenwetten" tijdens de nationaalsocialistische dictatuur.
• 1959 - Op 67-jarige leeftijd wordt ze om gezondheidsredenen gedwongen haar werk als vroedvrouw voor de gemeenten Bad Sassendorf, Lohne en Heppen op te geven.
• 1960 - Verloskundige Volke ontvangt het Kruis van Verdienste van de Bondsrepubliek Duitsland uit handen van de districtsbestuurder van het district Soest, de heer Blume, uitgereikt door de bondspresident. (Afb. 3)
  Uit de eervolle vermelding: "In bijna vier decennia van zelfopofferend werk heeft ze ongeveer 1700 - 1800 geboortes begeleid - een jaarlijks gemiddelde van ongeveer 45 geboortes - en ontelbare consulten gegeven. Daarbij moet in het bijzonder worden opgemerkt dat in de haar toegewezen plattelandswijk afstanden van 3-4 kilometer in weer en wind en op elk moment van de dag en de nacht met de fiets moesten worden afgelegd. Mevrouw Volke heeft deze persoonlijke inzet jarenlang volbracht, zonder rekening te houden met zichzelf en haar eigen grote gezin (7 kinderen) - altijd met haar verantwoordelijke taak voor ogen, altijd bereid om ongeruste aanstaande moeders en jonge gezinnen te helpen - en heeft zo de gemeenschap een grote dienst bewezen."
• Johanna Volke overleed op 19 augustus 1963.

Literatuur over mevrouw Volke en andere vroedvrouwen in het district Soest
Het materiaal over vroedvrouw Volke in het archief van het district Soest begint pas in 1940
Hilde Niemöller, Verborgener Segen, Heimatkalender des Kreises Soest 1965, p. 105
Maria Peters (Bad Westernkotten) Kinder, Küche, Karriere, Emanzipation auf dem Lande vor über 100 Jahren, in: Heimatblätter 2008, pp. 4-6 (in Kreisarchiv Soest)
Ernst H. Wulfert, Ein Menschenleben - ein Leben für die Menschen - Teil 1 und 2 in: Unsere Kirche 36 en 47 uit 2012
Rotraut Grün, Ein Leben für das Leben, Soest Anzeiger van 24 december 2013
Volker Kneisel, Ein Denkmal "Für das Leben", in: Jahrbuch Westfalen 2019, uitgegeven door Westfälischer Heimatbund, Münster 2018, pp. 193-197

Afbeeldingen:
(1) De Johanna-Volke herdenking op Hof Haulle (18 maart 2019)
(2) Eerste tekening van studente Julia Joester
(3) De 1e maquette van Michael Düchting (3) De eerste maquette van Michael Düchting. Model van Michael Düchting
(4) Het herziene model van Michael Düchting
(5) Uitreiking van het Bundesverdienstkreuz auf Ribbon door Districtsdirektor Blume 1960
(6) Fragment uit de dankbrief van Johanna Volke
(7) Mevrouw Volke begin jaren '40 op ongeveer 50-jarige leeftijd (baby in haar armen: Helmut Spork, geboren 4 juni 1941, bron: familie Helmut Spork, Meckenheim)